Ik verafschuw wat u zegt ...

 "... maar ik zal uw recht om het te zeggen met mijn leven verdedigen".

Deze uitspraak is lang toegeschreven aan Voltaire, maar blijkt een uitspraak van zijn Engelse biografe, Evelyn Beatrice Hall. Ik moest aan deze uitspraak denken bij de laatste verkiezingsuitslagen. 

De spreidingswet zet verhoudingen onder spanning

De tegenstellingen zijn hoog opgelopen, het wederzijds onbegrip spat van het scherm als vertegenwoordigers van de verschillende partijen de uitslag becommentariëren. Of het nu gaat om de reactie van Wilders op het besluit van de Eerste Kamer over de spreidingswet of de kritische opstelling van de Volkskrant naar de informateur Plasterk  Wederzijds begrip is ver te zoeken, de stellingen zijn betrokken en worden niet snel verlaten.

En daar ligt misschien wel een van de belangrijkste vragen. Hoe kom je tot meer begrip voor elkaar. Dat betekent niet gelijk dat je daarmee je eigen visie of mening hoeft op te geven, maar het helpt om de ander beter te begrijpen. Hoe moet je de boodschap van deze stemmers interpreteren? Wat is het signaal dat de kiezers op de PVV hebben gegeven? De discussie in de formatie gaat al snel over de grondwet en over asielzoekers. Onderwerpen waar de PVV stellige standpunten over heeft ingenomen. Wat betreft de grondwet blijkt dat toch wat genuanceerder te liggen, maar de toon blijft gelijk.

Kunnen we anders kijken?

Het lijkt alsof de verkiezingsuitslag ons met elkaar voor een nieuwe opgave stelt. Waar de een vindt dat er nu eindelijk stem is gegeven aan de grote onvrede over de overheid en de toestroom van vluchtelingen, asielzoekers en andere buitenlanders. Daar vindt de ander dat het een schande voor het land is dat iemand mogelijk premier wordt, terwijl hij er zijn beroep van heeft gemaakt om mensen te schofferen, te verdelen en groepen te discrimineren. Het grote risico lijkt om het te hebben over standpunten van partijen en daar iets van te vinden. En van daaruit te zoeken naar compromissen. Dat gaat er impliciet van uit dat kiezers hebben gestemd vanwege de standpunten van de partijen. Formeren en onderhandelen dreigt dan een spel te worden waarin vanuit standpunten wordt gezocht naar compromissen. Tegelijk wordt steeds duidelijker dat het voor een belangrijk deel over protest stemmen of stemmen uit onvrede gaat.

Het onderliggende verhaal

Met het onderhandelen vanuit standpunten, missen we de kern van de verkiezingsuitslag. Wat is eigenlijk de onderliggende boodschap van de kiezers? Is dat onderliggende verhaal niet het aangrijpingspunt voor een gesprek om te kijken of er gezamenlijkheid kan worden? Meer nog dan voorzichtig met elkaar naar rechts op te schuiven, zou de sleutel tot een vergelijk wel eens kunnen liggen in meer begrip voor elkaar. Mensen willen begrepen en geaccepteerd worden. Arjen van Veelen deed in zijn column Wakker worden in een guur land (december 2023, https://www.nrc.nl/nieuws/2023/12/08/wakker-worden-in-een-guur-land-a4183776) een poging emoties en onderliggende verhalen te benoemen die waarschijnlijk een rol hebben gespeeld.

Ontschuldigen

Partijen zijn elkaar kwijt geraakt, vanuit een verschillend perspectief op gebeurtenissen. Dit kan partijen ontschuldigen en perspectief bieden om weer een gezamenlijke toekomst te vinden. Partijen kijken vanuit verschillende werkelijkheden en de daarmee verbonden zorgen, emoties en belangen naar gebeurtenissen. Wanneer we in staat zijn de onderliggende verhalen, zorgen, wensen en belangen een plek te geven, kunnen we pas gaan zoeken naar uitwegen of oplossingen die een meer duurzame toekomst brengen. Dan kunnen we uitwegen vinden die recht doen aan de verschillende belangen van betrokkenen.

Daarbij speelt uiteraard de vraag hoe je je kan verbinden met meningen en opvattingen die ingaan tegen je basis opvattingen, tegen je morele waarden. Moet je je daarmee verbinden? En als dat niet hoeft of kan, wat dan wel?

Voorbij je eigen belang

In mediation zeggen we vaak dat het kan, als je bereid bent voorbij je eigen belang te kijken en te zoeken naar uitwegen die recht doen aan de verschillende belangen. Niet op zoek naar gezamenlijke belangen, want die zijn er regelmatig niet. Maar zoeken naar oplossingen waarin er voldoende ruimte is om ieders belang een plek te geven. Daar ligt misschien wel de echte opgave: De onderliggende zorgen, emoties en verhalen erkennen en respecteren en de wederzijdse bereidheid creëren om elkaars verhaal te horen en te respecteren. Van daaruit kan iets nieuws ontstaan, van daaruit kunnen partijen zich herverbinden met een toekomst. En van daaruit kan het vertrouwen weer groeien. Dan kan afzetten tegen wat er gebeurt, nee zeggen tegen gekozen wegen, veranderen in gezamenlijk creëren van nieuwe wegen. In de veronderstelling dat er dan ook een beter verankerd beleid kan komen waar de huidige opponenten zich in verbonden weten.

Uitdaging voor Plasterk

Ook als het lukt om een gezamenlijk verhaal te schrijven, moet er nog steeds een besluit genomen worden over het toelaten van asielzoekers. Alleen dat besluit is dan geen waterig compromis meer waar niemand warm voor loopt, maar een vertaling van de gekende belangen van partijen. En dat vraagt lef om geen compromissen te sluiten. Voorwaar een mooie uitdaging voor formateur Plasterk. Dat lijkt me nu democratie ten voeten uit: met elkaar zoeken naar oplossingen waarin tegengestelde stemmen gehoord worden en gezamenlijk verantwoordelijkheid wordt genomen voor moeilijke keuzes. 

Op de plaats waar wij gelijk hebben

Bijna drie weken geleden schreef ik een blog over de spanningen bij Ajax. De aandacht in de media verschoof naar de vraag wie er uit moest: Steijn of Mislintat. Inmiddels is Sven Mislintat ontslagen na een dramatische wedstrijd van Ajax tegen Feijenoord. Ajax haastte zich om aan te geven dat het niet over de wedstrijd ging of over het aankoopbeleid, maar over het ontbreken van 'een breed draagvlak binnen de organisatie'. Fanatieke supportersgroepen hadden het hoofd van Mislintat geeist, dat vervolgens in de woorden van Wessel Penning (Podcast Hard Gras) als ‘een stuk rood vlees’ werd opgediend. Vanuit de gedachte dat ze daar wel even zoet mee zouden zijn.

De F-side van Ajax meldde zich op X (vml Twitter) met een lijstje van zeven mensen die moesten vertrekken. Nog geen drie dagen na het vertrek van Mislintat kondigde de voorzitter van de RvC van Ajax, Pier Eringa, zijn terugtreden aan. De F-side reageerde tevreden. Zij weten wat er nodig is om Ajax uit het slop te trekken. Dus moet er naar hen worden geluisterd. De snelle reactie van Ajax na de rellen bij de klassieker, gaf de F-side brandstof om verder te gaan op het pad van het slachtofferen van mensen. Intussen staat de teller op drie nu ook Jan van Halst heeft gemeld dat hij niet terugkeert als RvC-lid. Het pad van het gelijk. Wij weten wat goed is voor Ajax (en die sukkels niet).

 

Op de plaats

waar wij gelijk hebben

zullen nooit bloemen

groeien in de lente

 

Op de plaats waar wij gelijk hebben
is de grond vertrapt en verhard
als op een binnenplaats.

 

Inmiddels is deze discussie in allerlei talkshows en podcasts overgenomen. De vraag wie nog meer het veld moeten ruimen bij Ajax. Het appelleert aan de behoefte iemand de schuld te kunnen geven als het tegenzit. Iemand anders de schuld geven versterkt je overtuiging dat jij het allemaal goed weet. Hadden ze maar naar jou geluisterd, dan was het niet mis gegaan. Jij hoeft niet te veranderen, jij hebt niks verkeerd gedaan of verkeerd besloten, jij bent okay. Sterker nog, je bent eigenlijk slachtoffer van anderen en hun keuzes. Dit kan je zien als een diep menselijke behoefte aan controle die we allemaal wel kennen. Soms op zijn plaats, vaker meer een emotionele behoefte dan iets wat je letterlijk moet nemen. Toch is de verleiding kennelijk groot om in dit narratief te stappen en mee te praten over wie weg moet, over wie schuldig is aan de slechte resultaten van Ajax. De onderliggende boodschap van teleurstelling en boosheid wordt genegeerd. 

Als gedachte-experiment heb ik met mijn zoon het team van Ajax in het populaire Playstation spel FIFA (nu EA Sports FC) opgesteld. De computer hebben we vervolgens de eerste tien wedstrijden van de competitie laten spelen. En wat was het resultaat? Ajax stond gedeelde tweede. Het valt misschien wel mee met de aankopen. Misschien gaat het niet alleen om de individuele spelers, maar ook om andere zaken die de huidige prestaties verklaren. Daarbij gaat het wellicht om de context van het team in het algemeen, de onderlinge chemie in het team, de coaching, toevalligheden, pech, hiërarchie, spanning in de organisatie, negatieve beeldvorming in de pers die de druk heeft opgevoerd. Kortom, een werkelijkheid waar veel factoren een rol spelen die samen een complexe wereld vormen waarin niet één iemand schuldig is, maar je met elkaar er wat van moet zien te maken. Rationeel klopt dat misschien beter, maar emotioneel voelt dat niet bevredigend. Een strijd tussen ratio en emotie. Het gevoel komt eerst, en als je geluk hebt reguleert en kanaliseert de ratio de primitieve reflex van de emoties (zie oa Tiemeijer, 2011).

 

Maar twijfels en liefde woelen
de wereld om
zoals een mol, zoals een ploeg.

 

En er zal gefluisterd worden op de

plaats waar het huis stond

dat verwoest is.

Yehuda Amichai

 

Intussen zijn er twee nieuwe, voormalige leden van de RvC gevonden om te helpen de rust terug te brengen. Rust die ook helpt om de ratio weer meer plek te geven en de emotie te temmen. Louis van Gaal gaat de RvC  adviseren. Laten we hopen dat die rust ook ruimte voor twijfel en onderzoek terugbrengt. Van daaruit kan een nieuwe toekomst voor Ajax groeien. In de wetenschap dat het nog de nodige tijd zal kosten om een weg uit de huidige malaise te vinden, ligt daar een grote opgave voor iedereen die met Ajax meeleeft: Hoe weersta je de verleiding om iemand de schuld te geven en beteugel je je eigen hyena's? Naast de sportieve uitdaging voor Ajax, ligt daar misschien wel de echte uitdaging voor alle Ajax-fans: geduld hebben en je eigen emoties beteugelen en vertrouwen op de ratio. 

Prettige wedstrijd!

Ruzie bij Ajax: Steijn eruit of Mislintat?

Er is weer ruzie bij Ajax. Maurice Steijn en Sven Mislintat spreken al twee weken niet met elkaar. De nieuwe Duitse technisch directeur heeft twaalf nieuwe spelers aangetrokken. De term vreemdelingenlegioen is al genoemd. En de trainer is niet bij betrokken bij de selectie, zegt hij. Sterker nog, al zijn suggesties zijn genegeerd. Dit kan niet anders dan verder escaleren. Zeker als Ajax niet snel resultaat gaat halen. Zie daar een korte samenvatting uit de media van de afgelopen paar weken. 

Het lijkt niet onlogisch dat de spanning is opgelopen. Ajax presteerde vorig jaar slecht en is dit seizoen niet groots begonnen. Er moest iets gebeuren. Toch hoeft niet direct de eerste spanning tussen trainer en directeur uit de hand te lopen. Al is dat wel wat er in de media wordt gesuggereerd. Steijn had namelijk gezegd dat hij zijn "ideeën bij Mislintat had neergelegd, maar dat hij andere keuzes heeft gemaakt”. Steijn zei vervolgens dat hij kon "leven" met een van de twaalf spelers. En dat werd gelezen als een diskwalificatie van de andere elf en daarmee als een oorlogsverklaring aan Mislintat. Als je dat er niet in las, dan werd het toch door veel journalisten gezien als een manier om toch minimaal zichzelf in te dekken. Linksom of rechtsom was het duidelijk dat de relatie op scherp stond. 

Is dat nou zo? Zou je het ook anders kunnen lezen? Is het echt al zo ver uit de hand gelopen dat de blauwhelmen de enige oplossing vormen? Of kan er toch nog iets gedaan worden om tot elkaar te komen en te voorkomen dat het verder ontspoort en eindigt in het vertrek van Steijn (of Mislintat)? Als je teruggaat naar de reacties van Steijn op vragen van journalisten, kan je daar ook Steijns zorg in horen of het gaat lukken om Ajax weer op de rit te krijgen. Voor hemzelf een spannende klus, voor Ajax een enorme opgave na een verloren jaar. Je zou ook kunnen horen dat Steijn misschien wel heel graag succes wil boeken en bang is dat hem dat niet gaat lukken en het zijn baan gaat kosten. 

Als ik het zo lees, voel ik bijna zijn zorg en vrees. Vanuit dat gevoel zou je ook een heel ander gesprek kunnen voeren. Het helpt dan wel als Mislintat bereid is ook zo te luisteren. Daar zou je elkaar weleens in kunnen vinden. En misschien helpt het als een neutrale derde daar even bij helpt, zodat het geen gezichtsverlies voor een van beide hoeft op te leveren. Als je dat niet doet, kan je snel terechtkomen in het moeras van de wederzijdse aanvallen. Er is weinig fantasie nodig om te bedenken dat Mislintat zich niet gelijk gesteund voelde door de opmerkingen van Steijn, maar eerder boos of geïrriteerd is omdat Steijn niet achter zijn keuzes en beleid is gaan staan. Als Mislintat van daaruit reageert, zijn we niet ver verwijderd van wederzijdse aanvallen en vernietigingsacties.

Zo ver is het nog niet. Er is nu nog even de tijd voor een goed gesprek waarin Steijn en Mislintat kunnen kijken of ze elkaar kunnen vinden. Daarvoor is het nodig ruimte te maken om te onderzoeken wat het perspectief van de anders is, wat hem beweegt, wat zijn zorgen en onderliggende gedachtes zijn en hoe dit bij de ander is overgekomen. Aannames over waarom Steijn gezegd heeft wat hij heeft gezegd en waarom Mislintat zijn keuzes heeft gemaakt, kunnen dan beter achterwege blijven of worden bevraagd. 

Voor dit gesprek is het nog niet te laat. En als het goed gaat, is er voor alle betrokkenen veel te winnen, niet in de laatste plaats voor Ajax. De enige verliezer zijn dan wellicht de media die wat minder sappige verhalen kunnen schrijven of Feijenoord dat als volgende tegenstander niet kan profiteren van de onderlinge strijd bij Ajax. Dan moet de echte strijd weer op het voetbalveld worden beslecht in plaats van in de kranten en op televisie. 

Grensoverschrijdend gedrag afkeuren helpt niet ...

Twee weken geleden was de uitzending van BOOS over grensoverschrijdend gedrag bij The Voice. Iedereen haast zich om te verklaren dat hij (meestal hij) aan de goede kant staat en er ook erg van geschrokken is. En dat is ongetwijfeld vaak ook waar. Tegelijk merk ik dat ik gepuzzeld ben door sommige reacties die illustreren hoeveel erger het eigenlijk is. Zo zei John de Mol de dag na de uitzending:

"Gisteravond ben ik me rot geschrokken van alle reacties op het beantwoorden van de vragen bij BOOS. Ik snapte werkelijk niet waarom vrouwen boos zijn over mijn woorden in plaats van op de daders van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Vanmorgen werd ik nog eens extra geraakt door een advertentie in de krant. Direct daarna ben ik in gesprek gegaan met een aantal vrouwen uit het bedrijf, die achter deze advertentie staan, om deze boosheid en teleurstelling te begrijpen.”

Vast goed bedoeld, maar minimaal onhandig hoorde ik mensen zeggen. Zijn verklaring ging verder:

John de Mol: “Ik heb onbedoeld de indruk gewekt de schuld bij vrouwen te leggen”

"Ik heb vooral geluisterd en begrijp nu dat, in tegenstelling tot mijn goede intentie, ik voorbij gegaan ben aan het feit dat ik daarmee volledig onbedoeld de indruk heb gewekt de schuld bij vrouwen neer te leggen. Het is mij duidelijk geworden dat vrouwen zich niet zullen melden als de cultuur in een bedrijf niet als veilig genoeg wordt ervaren”

De demonstratie van macht die onbenoemd blijft, geeft mij het gevoel dat het allemaal veel erger is dan het al lijkt. John de Mol spreekt als een toeschouwer die geen verantwoordelijkheid draagt voor een cultuur waarin individuen zich ongepast gedragen. Hij krijgt in zijn bedrijf weinig tegenspraak, hij bepaalt alles tot op de kleur van de jurk van deelnemers in zijn tv-programma's. Zo creëerde hij een cultuur waarin tegenspraak weinig plek krijgt: een kenmerk van een onveilige cultuur, een setting waarin je niet snel met ongemakkelijke onderwerpen naar voren durft te treden. Kortom, John de Mol staat er niet buiten, maar is een belangrijke speler die zelf een onveilige cultuur heeft gecreëerd. Hij is dus medeverantwoordelijk.

 

Marc Overmars: “Ik realiseerde me niet dat ik grenzen heb overschreden”

Deze week kwamen de onthullingen over Marc Overmars. Iemand die werd geprezen om de geweldige rol die hij heeft gespeeld bij Ajax. Tegelijk had hij niet (meer) helder wat 'normaal' gedrag was. Hij zei: “Ik schaam me kapot. Vorige week werd ik geconfronteerd met meldingen over mijn gedrag. En hoe dit op anderen is overgekomen. Helaas realiseerde ik me niet goed dat ik hiermee grenzen heb overschreden, maar dat werd me deze dagen wel duidelijk."

Hij realiseerde zich niet dat hij grenzen had overschreden. Zijn geweten had hem niet op het rechte pad gehouden. Over geweten schreef Hannah Arendt in de jaren zestig (naar aanleiding van het proces tegen Eichmann). Zij kwam tot de conclusie dat het geweten niet (alleen) bepaald wordt door een innerlijke waarde, maar wordt afgemeten aan wat normaal wordt geacht binnen het systeem waarbinnen iemand verkeert. Terug naar Overmars, doet dat vermoeden dat zijn gedrag binnen de cultuur en organisatie van Ajax minimaal werd gedoogd, als het al niet normaal werd gevonden. 

Uit de publicaties van NRC en AD komt naar voren dat dit gedrag bij Ajax langere tijd heeft bestaan. In reactie gaf Ajax eerst aan de komende jaren meer aandacht te gaan besteden aan een veilig werkklimaat. Daar is twee dagen later aan toegevoegd dat Ajax het Instituut Sportrechtspraak (ISR) inschakelt om als onafhankelijk orgaan de gedragingen van Overmars te onderzoeken.

 

KNVB: “Helaas kunnen ook in de sportwereld machtsrelaties een rol spelen"

De KNVB volgde de dag na de bekendmaking van Ajax met een verklaring. Ook hierin klinkt een naïeve toeschouwershouding, die illustreert dat ook de KNVB haar verantwoordelijkheid niet helemaal begrijpt. De verklaring van de KNVB begint met de zin: "Als grootste sportbond van Nederland zijn wij ons ervan bewust dat helaas ook in de sportwereld machtsrelaties een rol kunnen spelen op de werkvloer."

Zijn we ons bewust dat machtsrelaties helaas een rol kunnen spelen op de werkvloer? Machtsrelaties zijn er. In alle organisaties. Ze spelen altijd een rol, ook op de werkvloer. De vraag is niet of ze er zijn en of ze een rol spelen, maar hoe mensen op een fatsoenlijke manier met hun machtspositie omgaan.

Macht is de mate van invloed die een persoon, bedrijf of organisatie heeft op anderen. Als iemand macht heeft, doen andere mensen wat hen wordt opgedragen. Zo lang we macht niet accepteren als integraal onderdeel van samenwerken, blijven we het benaderen als een 'fout' waar we vanaf willen. Dan plaatsen we overtredingen en machtsmisbruik buiten het systeem en duiden ze als afwijkingen van individuen. In zo’n setting is de gang naar de vertrouwenspersoon of een ander intern kanaal ingewikkeld. Zo’n stap wordt in een onveilige hiërarchische cultuur snel gezien als een zet in het machtsspel en maakt het een persoonlijk risico voor het individu.

Wanneer we onderkennen dat macht inherent is aan samenwerken, kunnen we macht bespreekbaar maken. Dan kunnen we leren goed met macht om te gaan en wat we kunnen doen als het gebruik van macht vragen oproept. In zo’n setting hebben kanalen om vragen en misstanden te melden een goede functie. Vertrouwenspersonen kunnen dan ook volwaardig hun rol vervullen, zonder door de interne cultuur klem gezet te worden. Dat vraagt een cultuur waarin mensen zich veilig en op hun gemak voelen.

 

Edmondson: “Straf degene die de psychologische veiligheid in gevaar brengt”

Amy Edmondson, hoogleraar Leiderschap aan Harvard, definieert psychologische veiligheid als een setting waarin iedereen het gevoel heeft dat hij of zij vrij en openhartig met elkaar van gedachten kan wisselen. Zij beschrijft een psychologische veilige cultuur als een context waar vragen stellen wordt gestimuleerd, waar mensen zich vrij voelen om ideeën te opperen en hun meningen en kritiek te uiten. Wie zich psychologisch niet veilig voelt, houdt liever zijn mond om niet de indruk te wekken dat hij of zij dom is of niet tegen zijn taak is opgewassen.

Voor het creëren van psychologische veiligheid, onderscheidt Edmondson drie aspecten. Het begint met werk anders te ‘framen’. Benadruk dat er gezamenlijk veel valt te leren. Zorg dat er ruimte is om fouten te maken en te experimenteren. Geef onzekerheid en twijfel een plaats. Versterk de intentie om samen doelen te bereiken.

Vervolgens is het belangrijk om structuren en processen te ontwikkelen die openhartige en intensieve discussie vergemakkelijken. Stel spelregels op om die discussie ondersteunen. Stimuleer een kritische en onderzoekende opstelling.

Neem tenslotte iedereen serieus en ontwikkel luistervaardigheden. En grijp in wanneer het toch misgaat en mensen de psychologische veiligheid in gevaar brengen.

 

Voorkomen van grensoverschrijdend gedrag vraagt lange adem en is niet sexy …

Samengevat helpt het dus niet om alleen de uitwassen en de zichtbare overtreders te straffen. De aanstelling van Mariette Hamer als regeringsfunctionaris kan helpen. Vooral als zij zich niet alleen gaat richten op het opstellen van regels en protocollen en het verbeteren van mogelijkheden om misstanden te melden. 

Het gaat waarschijnlijk pas echt veranderen als er ook aandacht komt voor preventie. Dat vraagt het op gang brengen van een beweging waarin het creëren van psychologische veiligheid en het volwassen omgaan met macht centraal staan. En dat is misschien geen sexy opgave, maar lijkt wel broodnodig om grensoverschrijdend gedrag te voorkomen. 

7 tips voor Mark Rutte

Over Polarisatie, Idioten en Herstel van Vertrouwen

Omikron raast door de wereld. Het nieuwe kabinet is begonnen. Het Corona-debat grijpt om zich heen zoals het virus zelf: het besmet in hoog tempo steeds meer mensen. Premier Rutte ziet als belangrijkste opgave van de regering: herstel van vertrouwen en herverbinden van groepen mensen. In dit blog kijk ik met de bril van mediator welke inzichten aanknopingspunten bieden om een uitweg te vinden uit deze venijnige situatie. 

1. Niks doen is ook een interventie: De spanning loopt vanzelf op …

In het begin van de pandemie koos de regering met “50% informatie” een aanpak om de crisis het hoofd te bieden. Bijna iedereen voegde zich naar de nieuwe realiteit. Het waarom van de maatregelen werd toegelicht. De aandacht ging naar de maatregelen en de druk op de zorg. Naarmate de crisis voortduurde, nam de spanning toe. “Die constante dramatiek zorgt bij sommigen voor paniek. Anderen worden fatalistisch …. Ons gestel kan het nauwelijks aan zo lang in een stand van waakzaamheid te staan. Psychologisch is het moeilijk langer dan drie dagen alert te blijven” zegt Beatrice de Graaf hierover (Trouw, 21 mei 2020).

..ook als je er geen aandacht aan schenkt.

Mensen gingen op zoek naar informatie en vonden soms afwijkende waarheden. Anderen kregen geen antwoord op vragen of vertrouwden de overheid niet. De aarzelingen groeiden.

2. Steeds meer mensen haken mentaal af …

Vervolgens veranderde het verhaal. Eerst hielp ventileren niet, later was het belangrijk. Mondmaskers waren zinloos en werden later verplicht. Deze veranderingen werden beperkt uitgelegd. De nadruk bleef liggen op het uitdragen van de inhoud van de nieuwe maatregelen. Steeds meer mensen haakten mentaal af en werden stelliger in hun meningen over het 'zwalkende' overheidsbeleid.

… en geven daarmee een belangrijk signaal

Op het schoolplein vertelde een vader van de week dat hij altijd braaf alle regels had gevolgd, maar dat hij er nu ‘helemaal klaar’ mee was. 

3. Al heb je geen begrip voor mensen, …

De regering bleef stoïcijns gericht op de inhoud met af en toe een sneer naar tegenstanders. (“Ik heb geen begrip voor mensen die geen prik willen”-Minister De Jonge, 6 januari 2022). Dit versterkte de polarisatie, steeds minder mensen voelden zich gehoord. Het afhaken van groepen mensen wordt een probleem als mensen radicaliseren en gewelddadig worden.

… toch telt ieder mens, ook 'idioten'

In reactie op de rellen zei premier Rutte dat hij het ziet als "puur geweld van idioten" (november 2021). Hij geeft de eigen achterban het signaal dat hij achter de politie, brandweer en ambulancemedewerkers staat. Op zich een belangrijke boodschap. Het afwijzen van geweld is 'moreel' okay. Tegelijk geeft Rutte de boodschap dat hij zich niet verplaatst in de demonstranten. Hij negeert de achtergrond en de voedingsbodem van het geweld. Zo vergroot hij de kloof en het wederzijds onbegrip. Hoewel hij zich neerzet als toeschouwer, bevordert hij met zijn opmerking de escalatie en is daarmee medeverantwoordelijk voor de escalatie. 

4. Morele superioriteit “Ik ben okay, jij niet”  …

Deze interventie maakt gebruik van schaamte als machtsmiddel vanuit een opstelling van morele superioriteit. Dat leidt tot nog meer boosheid. Het gaat er niet meer over dat mensen iets doen dat niet okay is, maar dat zij slecht zijn ('idioten'). Het betoog verschuift van ongepast gedrag naar het niet deugen van mensen. Degene die beschuldigd wordt, krijgt het stempel dat hij een slecht of minderwaardig mens is. Daar wordt niemand blij van. Dat zorgt voor verdere escalatie waar de actor zich niet verantwoordelijk voor voelt, want het was toch terecht wat hij zei? James Gilligan (hoogleraar psychiatrie, gespecialiseerd in geweld) omschrijft dit: "Schaamte gebruiken om slecht gedrag tegen te gaan, is als benzine gebruiken om een brand te blussen."

                                                           …  gooit olie op het vuur

En hoezeer het ook aansluit bij je natuurlijke neiging dat je jezelf okay vindt en de oorzaak van het probleem buiten jezelf legt, het helpt je niet het conflict uit, maar er steeds verder in.  

5. Je bent zelf de belangrijkste speler …

Het is ook te begrijpen als een basale management fout. Je komt met elkaar niet uit een inhoudelijke vraag. Voor je het weet ontstaat een dynamiek waarin het over winnen en verliezen gaat. Partijen met minder (formele) macht typeren de situatie vanuit hun geschonden vertrouwen. De meer machtige reageert inhoudelijk en beschuldigt de minder machtige van tegenwerking. Daarmee zegt hij: we staan niet aan dezelfde kant. Dit roept de reactie bij de mindermachtige partij op: “Jullie willen er niet met ons uit komen en zien ons niet staan”. Zo raken partijen steeds minder geïnteresseerd in het verhaal van de ander en richten zich steeds meer op de eigen groep en het eigen verhaal.

… die de escalatie kan stoppen

Even later slaat het om in ‘jullie willen er uit komen ten koste van ons en zijn bereid daarvoor machtsmiddelen in te zetten’. De minder machtige partij zoekt naar mogelijkheden om tegenmacht te ontwikkelen. Alle redelijkheid raakt buiten beeld. Inhoud wordt niet meer neutraal waargenomen, maar ervaren als een actie om het eigen gelijk te bewijzen. Als het hier niet eindigt, gaan partijen elkaar zwart maken of demoniseren. “Dat is zo’n eikel, die luistert alleen naar geweld.” De ‘idioten’-uitspraak van Rutte sluit hierbij aan.

6. Sterker nog: Jij draagt zelf bij aan de escalatie …

Een escalatie stoppen begint als partijen de dynamiek van het conflict doorzien en beseffen dat het conflict steeds erger wordt. Vanuit het inzicht dat je zelf hieraan bijdraagt, kan je besluiten uit het destructieve patroon te stappen. Het meest voor de hand liggend is het als de meer-machtige partij deze stap als eerste zet. Makkelijk gezegd, maar niet eenvoudig uit te voeren.

… en hebt het stuur in handen 

Het begint ermee dat een van de partijen eerdere uitspraken terugneemt en aangeeft dat hij erop vertrouwt dat de ander niet kwaadaardig is. “Je moet in dit stadium kunnen zeggen: ik snap dat je geen slechte intenties hebt, maar ik ben het met je oneens” (Glasl, 2021).

Het is heel lastig om in dit stadium zonder neutrale derde de escalatie te keren. Die derde kunnen de niet betrokkenen zijn, een professionele partij of de zwijgende meerderheid van burgers. Socioloog Harambam (Volkskrant, 2020) merkte op dat we eigenlijk ‘pure mediation nodig hebben, samen in therapie, met 17 miljoen mensen’.

 

7. Het is de hoogste tijd om de koers te verleggen …

Samen in therapie is een drastische stap. In essentie gaat het er om dat je bereid bent te reflecteren op de ontstane dynamiek en je eigen aandeel daarin. Van daaruit kan je beginnen met herstel van vertrouwen door duidelijke afspraken te maken. De betrokkenen moeten ook kunnen ervaren dat je je aan die afspraken houdt. Wanneer je deze afspraken koppelt aan consistent en voorspelbaar gedrag, kan je geloofwaardigheid en betrouwbaarheid groeien.

… in een ongemakkelijk gesprek

Dit lijken me essentiële onderwerpen voor een ongemakkelijk gesprek met premier Rutte, waarin de plek der moeite wordt opgezocht. De berichten de afgelopen dagen onderstrepen het belang van dit gesprek. Anders gaan de nieuwe rellen niet alleen over de Corona-maatregelen, maar ook over het oppompen van extra gas in Groningen of de toeslagenaffaire. Het is dus echt de hoogste tijd om de spanning in het gesprek te zoeken. Anders blijft het bij een gratuite intentie om vertrouwen te herstellen, en dan wordt het alleen maar erger. Een echte, oprechte start maken met het herstel van vertrouwen vraagt durf om het ongemak op te zoeken en het vraagt lef om vol in het licht te stappen. Daar is het nu de tijd voor, de hoogste tijd.

Taal maakt meer kapot dan je lief is ...

Merk je dat mensen geïrriteerd reageren, terwijl je het goed bedoelt? Loopt de spanning op terwijl je juist dacht mensen te kalmeren? Dan is deze blog misschien iets voor jou. In dit blog beschrijf ik drie manieren om je boodschap over te brengen zonder de ander in de gordijnen te jagen. Anders gezegd: drie manieren om te zeggen wat jij van belang vindt en de ander daarin mee te nemen.

In veel taal zit strijd of tegenstelling ingebakken. Je hebt het over ambities, doelen, resultaten. Je zegt dat het voor jou gaat over wat je onder professionaliteit en integriteit verstaat. En passant meld je dat je een opbouwende opstelling zou waarderen. 

Het klinkt misschien niet direct als strijd, je bedoelt het misschien niet zo. Tegelijk is je boodschap dat er iets ontbreekt. Ook in de mooie woorden die gaan over wat jij wilt bereiken, kan doorklinken dat het nu niet goed (genoeg) is. Dat overkomt jou en mij net zo goed als Mark van Bommel: je bedoelt het goed en misschien heb je inhoudelijk gelijk maar als je het niet in verbinding weet te brengen, wordt het knap lastig. 

In die impliciete of expliciete boodschap schuilt het risico. Het kan worden opgevat als boodschap dat het nu dus niet goed gaat en dat degene tegen wie je spreekt het niet goed doet. Dat het zijn schuld is. En dat hoeft niet jouw bedoeling te zijn, maar kan wel zo worden opgevat. De vraag is dan hoe je je boodschap anders kan overbrengen. Hoe kan je zorgen dat die ander het niet als beschuldiging hoort, maar als uitnodiging tot dialoog? Voor gezamenlijke doelen en ambities heb je die anderen hard nodig. Dan helpt het niet als die ander de hakken in het zand zet.

Het helpt dan om te ontschuldigen. De vermeende schuld of beschuldiging uit je taal te halen. Dat doe je door vanuit jezelf, je eigen gevoelens of wensen te spreken, zonder de ander (impliciet) een verwijt te maken. Daarbij helpt het om de reactie van de ander te onderzoeken en echt te proberen te begrijpen. Dat vraagt van je om niet direct te reageren, maar eerst te proberen de reactie van de ander in jouw woorden neutraal te herformuleren en toetsend voor te leggen. Als je dat goed doet, voelt de ander zich gehoord. En dat is wat iedereen graag wil: gehoord worden. Ook kan het helpen om je eigen voice-over in te zetten, te delen wat het stemmetje in je hoofd jou vertelt. Dat helpt om bespreekbaar te maken wat impliciet blijft en creëert openheid en veiligheid in het contact.

Hieronder zet ik deze drie manieren kort uiteen.

1. Herformuleren

We zijn getraind in het benoemen wat we missen of wat we niet goed vinden. We leggen de vinger op de zere plek. En voor je het weet, ga je in reactie daarop nog eens uitleggen dat hij of zij het niet goed heeft begrepen. Twee keer nee-taal. Van de ander en van jou. Nee-taal zit ook verborgen in kleine woordjes als ‘onvoldoende’ of dat vind ik ‘geen’ goed plan.

Onder meningen en verwijten, liggen vaak zorgen en emoties verscholen. Als je die onderzoekt, maak je de weg vrij om samen te kijken wat voor de ander van belang is, in plaats van vast te lopen in negatieve boodschappen en discussies die daaruit ontstaan. Onderzoeken wat voor de ander belangrijk is, helpt om de spanning en de strijd te verminderen. En zo kom je van nee-zeggen naar ja zeggen, van wat iemand mist naar wat hij of zij belangrijk vindt. Dat is een goede basis om samen verder te komen. Positief herformuleren helpt ook om niet voor de ander in te vullen wat hij bedoelt of waarom hij reageert zoals hij doet. We vullen vaak voor elkaar in wat de ander precies bedoelt, we kennen hem toch? Dat is geen probleem als de verhoudingen goed zijn. Soms begint juist het gedoe wanneer je het voor de ander invult zonder te checken. Het helpt dan om de reactie van de ander niet te interpreteren, maar te herformuleren en te toetsen.

Herformuleren gaat er in essentie om de emotionele of negatieve reactie of boodschap van de ander te onderzoeken en echt te willen begrijpen. Dat vraagt van jou om niet direct te reageren, maar eerst te proberen de reactie van de ander in jouw woorden neutraal te herformuleren en toetsend voor te leggen. Dan kan je checken of je de ander hebt begrepen. Zo kom je er ook achter wat de ander wel wil in plaats van te horen wat hij vooral mist of afwijst. Om dit goed te doen, helpt het je om hiermee te gaan oefenen.

Het voorbeeld illustreert hoe herformuleren werkt. 

Broddelwerk Je werkt samen met een collega aan een project, je hebt hem precies op tijd jouw bijdrage aangeleverd.
Intentie	Je bijdrage leveren zoals afgesproken.
Je zegt	"Alsjeblieft, precies op tijd heb je hierbij mijn bijdrage.".
Reactie:	" Dit is echt broddelwerk, zo gaan we de oorlog niet winnen ".
Effect:	De stress neemt toe. Je hebt van nature sterk de neiging in de verdediging te gaan. Maar probeert zijn reactie te herformuleren.
Herformulering:	"Begrijp ik goed dat je vindt dat er voor jou veel op het spel staat met dit project en dat je graag wil dat ik nog eens goed naar mijn bijdrage kijk?”
Vervolg:	"Ik waardeer je bijdrage enorm en zou graag met jou van gedachte wisselen hoe we dit project tot een succes kunnen maken. Welke vragen heb je daarbij? Wat heb je nodig?"

Herformuleren kan helpen de ander beter te begrijpen. Soms helpt het ook om je eigen reactie of boodschap te herformuleren. Bijvoorbeeld als je jezelf hoort zeggen: "je mag niet om me heen naar de RvB gaan". Realiseer je dan dat je een negatieve boodschap brengt en vraag je af wat je vooral wel wilt. Misschien gaat het voor jou erover dat je graag wilt dat spanning en verschil van mening met jou besproken worden. Want dan heb je het gevoel dat je voor vol wordt aangezien. Gebruik dat dan als vertrekpunt voor jouw reactie. Die dan kan klinken als: “Ik waardeer het als je bij verschil van inzicht bij mij langskomt, dan kunnen we samen onderzoeken hoe we daar mee om kunnen gaan.“

Zo heb je je eigen oordeel omgezet in wat je graag wilt. En dat heb je in relatie gebracht.

 

2. Ik-taal gebruiken

In spannende situaties is het belangrijk de spanning te verminderen, waardoor er dialoog kan ontstaan. Een manier die daarbij helpt is het gebruik van ik-taal, 'hou het bij jezelf'. In gespannen verhoudingen of situaties waarin tegenstellingen op de loer liggen, is het een manier om spanning te verminderen. Hieronder beschrijf ik kort hoe het kan werken in een schijnbaar ongevaarlijke situatie. Wanneer je het onhandig aanpakt, kan ook zo’n situatie tot onverwachte weerstand en onbedoelde tegenstellingen leiden. 

Je beste beentje
Intentie	Je intentie is om de ander te motiveren tot nog betere prestaties.
Je zegt	"We moeten ons beste beentje voorzetten".
Dit kan gehoord worden als:	"Je doet het niet goed genoeg".
Effect:	Angst en onzekerheid.
Reactie:	"Waarom is dat nodig? Gaat het nu niet goed dan?"
Alternatief voor jou:	"Ik heb een nieuwe opgave waarbij ik jouw inbreng nodig heb. Jouw expertise is voor mij van groot belang is. Hoe kunnen we voortbouwen op jouw ervaring en samen onze nieuwe opgave realiseren? "
Met ik-taal nodig je de ander uit te participeren. Dit werkt als je het echt zo bedoelt. Het brengt ontspanning in het gesprek.

3. Voice-over

Een derde manier die kan helpen is om je intentie expliciet te benoemen. Wat zijn je gedachten bij je boodschap, wat roept het onderwerp bij jou op en wat is je intentie. Met andere woorden, naast de inhoud van je boodschap geef je ook aan wat je voor je ziet. Je maakt gebruik van het stemmetje in je hoofd dat tegen je praat als je aan het woord bent.

Je voice-over inzetten is een vorm om je eigen commentaar te gebruiken, waardoor je als het ware jouw toelichting geeft op wat je zelf zegt. Ik noem het jouw voice-over zoals je die ook hoort bij een film of documentaire. Jouw voice-over helpt je om zelf beter te begrijpen wat er eigenlijk speelt. Het helpt om naar de ander transparantie te creëren en is een manier om je kaarten niet voor je borst te houden.

Eindelijk een goed plan
Intentie	Je intentie is om de ander te overtuigen van jouw mooie plan.
Je zegt	"Ik heb lang over dit plan nagedacht. Dit gaat ons echt verder brengen".
Effect	Stilte, mogelijk weerstand, of ja zeggen, nee doen
Je denkt daarbij (innerlijke voice over)	“Als ze dit maar zien zitten, ze hebben hun aandacht er niet helemaal bij. Wat is hun belang eigenlijk, dit kost ze toch alleen maar extra tijd?”
Voice over die je uitspreekt	“Ik vraag me af of jullie het zien zitten en heb nog niet scherp wat jullie belang kan zijn. Tegelijk denk ik wel dat het voor onze organisatie erg belangrijk is dat we het gaan doen. Hoe kijken jullie hier naar?“
Effect:	Vermindering van ruis en onduidelijkheid
Reactie van de ander:	"Als je dat zo zegt, verleid je me om daar op te reageren. En eerlijk gezegd, vroeg ik me dat inderdaad ook af. Wat heb ik er aan?"
Vervolg:	Gesprek over de essentie van het plan en de wederzijdse belangen om je ervoor in te zetten. Daarmee worden onuitgesproken negatieve gevoelens vermeden en verdwijnt het mogelijke blok.

Tot slot: je kan pas luisteren als je je gehoord voelt

Deze drie manieren helpen om de strijd in je gesprekken te verminderen. Je kan dat doen in alledaagse gesprekken, wanneer je merkt dat het gesprek stroef is, niet vanzelf gaat. Daarmee kan je samen het ongemak hanteren en de spanning verminderen. 

Zo bouw je aan een belangrijke basis voor een dialoog: je zorgt dat iedereen zich gehoord en gezien voelt. Dat lijkt misschien een kleine stap, die je snel uit het oog verliest. Positief geherformuleerd: Op een andere manier het gesprek aangaan helpt om echt met elkaar een dialoog te kunnen voeren. Pas als de ander merkt dat hij gehoord wordt, kan hij zelf naar je luisteren. Dat besef kan je helpen om ook echt aan de slag te gaan met elkaar. 

En als je wilt laten horen hoe dat uitpakt, luister ik daar graag naar.