7 tips voor Mark Rutte

Over Polarisatie, Idioten en Herstel van Vertrouwen

Omikron raast door de wereld. Het nieuwe kabinet is begonnen. Het Corona-debat grijpt om zich heen zoals het virus zelf: het besmet in hoog tempo steeds meer mensen. Premier Rutte ziet als belangrijkste opgave van de regering: herstel van vertrouwen en herverbinden van groepen mensen. In dit blog kijk ik met de bril van mediator welke inzichten aanknopingspunten bieden om een uitweg te vinden uit deze venijnige situatie. 

1. Niks doen is ook een interventie: De spanning loopt vanzelf op …

In het begin van de pandemie koos de regering met “50% informatie” een aanpak om de crisis het hoofd te bieden. Bijna iedereen voegde zich naar de nieuwe realiteit. Het waarom van de maatregelen werd toegelicht. De aandacht ging naar de maatregelen en de druk op de zorg. Naarmate de crisis voortduurde, nam de spanning toe. “Die constante dramatiek zorgt bij sommigen voor paniek. Anderen worden fatalistisch …. Ons gestel kan het nauwelijks aan zo lang in een stand van waakzaamheid te staan. Psychologisch is het moeilijk langer dan drie dagen alert te blijven” zegt Beatrice de Graaf hierover (Trouw, 21 mei 2020).

..ook als je er geen aandacht aan schenkt.

Mensen gingen op zoek naar informatie en vonden soms afwijkende waarheden. Anderen kregen geen antwoord op vragen of vertrouwden de overheid niet. De aarzelingen groeiden.

2. Steeds meer mensen haken mentaal af …

Vervolgens veranderde het verhaal. Eerst hielp ventileren niet, later was het belangrijk. Mondmaskers waren zinloos en werden later verplicht. Deze veranderingen werden beperkt uitgelegd. De nadruk bleef liggen op het uitdragen van de inhoud van de nieuwe maatregelen. Steeds meer mensen haakten mentaal af en werden stelliger in hun meningen over het 'zwalkende' overheidsbeleid.

… en geven daarmee een belangrijk signaal

Op het schoolplein vertelde een vader van de week dat hij altijd braaf alle regels had gevolgd, maar dat hij er nu ‘helemaal klaar’ mee was. 

3. Al heb je geen begrip voor mensen, …

De regering bleef stoïcijns gericht op de inhoud met af en toe een sneer naar tegenstanders. (“Ik heb geen begrip voor mensen die geen prik willen”-Minister De Jonge, 6 januari 2022). Dit versterkte de polarisatie, steeds minder mensen voelden zich gehoord. Het afhaken van groepen mensen wordt een probleem als mensen radicaliseren en gewelddadig worden.

… toch telt ieder mens, ook 'idioten'

In reactie op de rellen zei premier Rutte dat hij het ziet als "puur geweld van idioten" (november 2021). Hij geeft de eigen achterban het signaal dat hij achter de politie, brandweer en ambulancemedewerkers staat. Op zich een belangrijke boodschap. Het afwijzen van geweld is 'moreel' okay. Tegelijk geeft Rutte de boodschap dat hij zich niet verplaatst in de demonstranten. Hij negeert de achtergrond en de voedingsbodem van het geweld. Zo vergroot hij de kloof en het wederzijds onbegrip. Hoewel hij zich neerzet als toeschouwer, bevordert hij met zijn opmerking de escalatie en is daarmee medeverantwoordelijk voor de escalatie. 

4. Morele superioriteit “Ik ben okay, jij niet”  …

Deze interventie maakt gebruik van schaamte als machtsmiddel vanuit een opstelling van morele superioriteit. Dat leidt tot nog meer boosheid. Het gaat er niet meer over dat mensen iets doen dat niet okay is, maar dat zij slecht zijn ('idioten'). Het betoog verschuift van ongepast gedrag naar het niet deugen van mensen. Degene die beschuldigd wordt, krijgt het stempel dat hij een slecht of minderwaardig mens is. Daar wordt niemand blij van. Dat zorgt voor verdere escalatie waar de actor zich niet verantwoordelijk voor voelt, want het was toch terecht wat hij zei? James Gilligan (hoogleraar psychiatrie, gespecialiseerd in geweld) omschrijft dit: "Schaamte gebruiken om slecht gedrag tegen te gaan, is als benzine gebruiken om een brand te blussen."

                                                           …  gooit olie op het vuur

En hoezeer het ook aansluit bij je natuurlijke neiging dat je jezelf okay vindt en de oorzaak van het probleem buiten jezelf legt, het helpt je niet het conflict uit, maar er steeds verder in.  

5. Je bent zelf de belangrijkste speler …

Het is ook te begrijpen als een basale management fout. Je komt met elkaar niet uit een inhoudelijke vraag. Voor je het weet ontstaat een dynamiek waarin het over winnen en verliezen gaat. Partijen met minder (formele) macht typeren de situatie vanuit hun geschonden vertrouwen. De meer machtige reageert inhoudelijk en beschuldigt de minder machtige van tegenwerking. Daarmee zegt hij: we staan niet aan dezelfde kant. Dit roept de reactie bij de mindermachtige partij op: “Jullie willen er niet met ons uit komen en zien ons niet staan”. Zo raken partijen steeds minder geïnteresseerd in het verhaal van de ander en richten zich steeds meer op de eigen groep en het eigen verhaal.

… die de escalatie kan stoppen

Even later slaat het om in ‘jullie willen er uit komen ten koste van ons en zijn bereid daarvoor machtsmiddelen in te zetten’. De minder machtige partij zoekt naar mogelijkheden om tegenmacht te ontwikkelen. Alle redelijkheid raakt buiten beeld. Inhoud wordt niet meer neutraal waargenomen, maar ervaren als een actie om het eigen gelijk te bewijzen. Als het hier niet eindigt, gaan partijen elkaar zwart maken of demoniseren. “Dat is zo’n eikel, die luistert alleen naar geweld.” De ‘idioten’-uitspraak van Rutte sluit hierbij aan.

6. Sterker nog: Jij draagt zelf bij aan de escalatie …

Een escalatie stoppen begint als partijen de dynamiek van het conflict doorzien en beseffen dat het conflict steeds erger wordt. Vanuit het inzicht dat je zelf hieraan bijdraagt, kan je besluiten uit het destructieve patroon te stappen. Het meest voor de hand liggend is het als de meer-machtige partij deze stap als eerste zet. Makkelijk gezegd, maar niet eenvoudig uit te voeren.

… en hebt het stuur in handen 

Het begint ermee dat een van de partijen eerdere uitspraken terugneemt en aangeeft dat hij erop vertrouwt dat de ander niet kwaadaardig is. “Je moet in dit stadium kunnen zeggen: ik snap dat je geen slechte intenties hebt, maar ik ben het met je oneens” (Glasl, 2021).

Het is heel lastig om in dit stadium zonder neutrale derde de escalatie te keren. Die derde kunnen de niet betrokkenen zijn, een professionele partij of de zwijgende meerderheid van burgers. Socioloog Harambam (Volkskrant, 2020) merkte op dat we eigenlijk ‘pure mediation nodig hebben, samen in therapie, met 17 miljoen mensen’.

 

7. Het is de hoogste tijd om de koers te verleggen …

Samen in therapie is een drastische stap. In essentie gaat het er om dat je bereid bent te reflecteren op de ontstane dynamiek en je eigen aandeel daarin. Van daaruit kan je beginnen met herstel van vertrouwen door duidelijke afspraken te maken. De betrokkenen moeten ook kunnen ervaren dat je je aan die afspraken houdt. Wanneer je deze afspraken koppelt aan consistent en voorspelbaar gedrag, kan je geloofwaardigheid en betrouwbaarheid groeien.

… in een ongemakkelijk gesprek

Dit lijken me essentiële onderwerpen voor een ongemakkelijk gesprek met premier Rutte, waarin de plek der moeite wordt opgezocht. De berichten de afgelopen dagen onderstrepen het belang van dit gesprek. Anders gaan de nieuwe rellen niet alleen over de Corona-maatregelen, maar ook over het oppompen van extra gas in Groningen of de toeslagenaffaire. Het is dus echt de hoogste tijd om de spanning in het gesprek te zoeken. Anders blijft het bij een gratuite intentie om vertrouwen te herstellen, en dan wordt het alleen maar erger. Een echte, oprechte start maken met het herstel van vertrouwen vraagt durf om het ongemak op te zoeken en het vraagt lef om vol in het licht te stappen. Daar is het nu de tijd voor, de hoogste tijd.